Bogusław Radziwiłł (1620-1669), koniuszy litewski, starosta barski, generalny gubernator Prus Książęcych w latach 1657–1669. Protektor protestantyzmu na Litwie i Podlasiu. Jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli rodu Radziwiłłów w XVII w.
Był synem kasztelana wileńskiego Janusza i jego drugiej żony Elżbiety Zofii Hohenzollern. Bogusław był ostatnim męskim przedstawicielem kalwińskiej linii Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach.
Janusz Radziwiłł (ojciec Bogusława) / 1609 r. / rycina wg wzoru Jana van der Heydena / zbiory Fundacji Trzy Trąby.
Po śmierci ojca, jego opiekunem został stryj Krzysztof II Radziwiłł. Przez pierwsze siedem lat Bogusław pozostawał przy matce, najpierw na jej niemieckim dworze w Elblągu, w Gdańsku, a następnie na zamku Lichtenberg we Frankonii. W 1628 r. został odesłany do stryja na dalsze wychowanie, gdzie zaczął dość intensywnie i szybko uczyć się języka polskiego. Uczęszczał do szkoły w Kiejdanach, następnie w Wilnie.
Krzysztof II Radziwiłł / 1639 r. / miedzioryt Willema Delffa / zbiory Litewskiego Narodowego Muzeum Sztuki.
Po uzyskaniu pełnoletności Bogusław wyjechał na studia do Holandii, brał udział w walkach z Hiszpanami na przedpolach obleganej przez Holendrów Bredy. Od 1638 r. studiował w Utrechcie, podróżował po Francji, Anglii, był przyjmowany na dworach królewskich, często przebywał w Niderlandach hiszpańskich, głównie w Brukseli.
Na wiadomość o wybuchu powstania kozackiego i śmierci Władysława IV, Bogusław zrezygnował ze służby francuskiej i ruszył do kraju (Ludwik XIV nadał mu patent generalnego pułkownika piechoty i kawalerii polskiej). W listopadzie 1648 r. wziął udział w elekcji Jana Kazimierza. Wkrótce otrzymał urząd generała gwardii królewskiej. Prawie cały rok 1650 spędził na dworze królewskim w Warszawie lub w pobliskiej Starejwsi, w której przygotowywał sobie nową rezydencję.
W kolejnych latach relacje między Bogusławem, a królem Janem Kazimierzem zaczęły się pogarszać. Od 1653 r. Bogusław razem ze swoim kuzynem Januszem zaczął brać udział w knowaniach mających na celu detronizację Jana Kazimierza. Zachowywał pozory wierności wobec króla, jednakże potajemnie zawierał ze Szwedami układ o poddaniu Litwy.
Bogusław Radziwiłł /1654 r. / rycina Jeremiasza Falcka wg. obrazu Daniela Schultza / zbiory Fundacji Trzy Trąby.
W przededniu wojny ze Szwecją i nieuniknionej klęski Rzeczypospolitej w wojnie z Moskwą, Bogusław Radziwiłł coraz śmielej zaczął odsuwać się od przyjaźni z dworem królewskim. Popierał plany swojego kuzyna Janusza Radziwiłła i zgłosił gotowość pertraktacji z Karolem X Gustawem, gdy wojska szwedzkie wkroczyły na Litwę. Po tym, jak Jan Kazimierz dowiedział się o próbie przejścia Radziwiłłów na stronę szwedzką, Bogusław rozpoczął jawnie realizować swój plan, mający na celu stworzenie udzielnego księstwa radziwiłłowskiego na Litwie.
Janusz Radziwiłł / 1670 r. / rycina Moritza Langa wg. obrazu Daniela Schultza / zbiory Fundacji Trzy Trąby.
Bogusław spotkał się z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i 31 grudnia 1655 r. oddał się pod jego komendę. W tym samym dniu zmarł w Tykocinie Janusz Radziwiłł, co zmusiło Bogusława (oprócz prowadzenia pertraktacji ze Szwedami) do zajęcia się odziedziczonym majątkiem. Rozpoczął działania wojenne na Podlasiu, rozbił chorągwie lojalne wobec Sapiehów i króla polskiego, a następnie wkroczył triumfalnie do Tykocina, gdzie znajdował się skarbiec Radziwiłłów. Chcąc uniknąć konfrontacji z liczną armią Pawła Sapiehy wyruszył do Warszawy, gdzie ponownie spotkał się z królem szwedzkim Karolem X Gustawem, pozostając przy jego boku przez najbliższe cztery miesiące. Korespondował również z Bohdanem Chmielnickim, od którego oczekiwał pomocy w obronie Słucka, leżącego w litewskich dobrach Radziwiłłów, które chcieli przejąć Sapiehowie.
W bitwie pod Prostkami w 1656 r. Bogusław Radziwiłł walczył po stronie szwedzko-brandenburskiej, został ranny i wzięty do niewoli. Po uwolnieniu udał się do Prus Książęcych. Przyjął postawę neutralności wobec toczących się wydarzeń w Rzeczypospolitej. Rozważał możliwość pogodzenia się z królem polskim, wybrał jednak służbę u księcia-elektora brandenburskiego. W 1657 r. książę elektor, przy wydatnej pomocy Bogusława Radziwiłła podpisał traktaty welawsko-bydgoskie z królem polskim, na mocy których Brandenburgia zobowiązała się do podjęcia działań wojennych przeciwko Szwecji.
Bogusław Radziwiłł w pełni oddał się pod opiekę Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna. Dzięki wstawiennictwu swojego wpływowego kuzyna odzyskał dobre imię i utracone majątki, stając się znów potężnym magnatem Rzeczypospolitej. Próbował odzyskać dobra odziedziczone po Januszu Radziwille oraz odbudować swoje stronnictwo polityczne na Litwie. Wobec sytuacji spadkowej zdecydował się na małżeństwo z Anną Marią Radziwiłłówną, córką swojego kuzyna Janusza Radziwiłła.
Anna Maria Radziwiłł jako Flora / około 1665 r. / Caspar Netscher (?) / zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Ze związku Bogusława i Marii Anny przyszła na świat Ludwika Karolina Radziwiłłówna, która z powodu nagłej śmierci matki została przekazana przez księcia Bogusława na wychowanie Radziwiłłom z linii na Ołyce i Nieświeżu. Ostatnie lata życia Bogusław Radziwiłł poświęcił umacnianiu swojej pozycji politycznej w Rzeczypospolitej i rozbudowywaniu stronnictwa radziwiłłowskiego na Litwie.
Ludwika Karolina Radziwiłłówna / około 1675-1687 / autor nieznany / zbiory Polskiej Akademia Nauk (PAN) Biblioteka Kórnicka.
Podczas elekcji w 1669 r. Bogusław Radziwiłł wraz z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem starli się w rywalizacji politycznej z rodem Paców. Podczas burzliwych obrad doszło do zgłoszenia kandydatury księcia Bogusława na elekta przez część województw litewskich pod warunkiem, że przejdzie na katolicyzm. Ostatecznie jednak zwyciężył Michał Korybut Wiśniowiecki.
Bogusław Radziwiłł nagle zmarł podczas polowania w dniu 31 grudnia 1669 r. Został pochowany w katedrze Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Królewcu.
Bogusław Radziwiłł / lata 50-te XVII w. / Willem van Honthorst(?) / zbiory Fundacji Trzy Trąby.
