W 1563 Radziwiłł udał się na studia zagraniczne wpierw do Strasburga, następnie do Tybingi. Aby syn nie zapomniał „przyrodzonej mowy” Mikołaj Czarny posłał mu egzemplarz biblii protestanckiej, świeżo wydanej po polsku w Brześciu Litewskim. Ulegający w tym czasie wpływom antytrynitarzy Mikołaj Czarny nakazał synowi nadsyłanie informacji dotyczących sporów religijnych w zachodniej Europie, za pośrednictwem syna rozpowszechniał także w Europie Zachodniej informacje o sukcesach militarnych Wielkiego Księstwa w wojnie z Moskwą.
Na wieść o śmierci ojca (28/29 maja1565 r.) Mikołaj Krzysztof powrócił na Litwę. Ponieważ nie osiągnął jeszcze pełnoletniości opiekę nad nim objął stryjeczny brat ojca Mikołaj zwany Rudym. Mikołaj Krzysztof chętnie podróżował po Europie odwiedzając dwory panujących. Przebywając w Rzymie jesienią 1566 r. uległ perswazji duchownych (m. in. byłego nuncjusza w Polsce kardynała Commendonego) i złożył katolickie wyznanie wiary. Przyjął go wówczas na audiencji papież Pius V. Konwersja młodego Radziwiłła obudziła wśród hierarchii katolickiej nadzieję na rychłą zmianę stosunków wyznaniowych na Litwie. Jednakże Sierotka, ku niezadowoleniu wysokich dostojników Kościoła, prosił, aby jego przejście na katolicyzm pozostało w tajemnicy. Decyzja ta była zapewne podyktowana obawą przed narażeniem się opiekunowi, który po Mikołaju Czarnym objął przywództwo kalwinów litewskich. Dopiero po powrocie w początku 1567 r. z Rzymu na Litwę Mikołaj Krzysztof uznany został przez Mikołaja Rudego za pełnoletniego, i w związku z tym przejął z jego rąk dobra dziedziczne oraz opiekę nad licznym rodzeństwem.
Wezwany listami królewskimi Radziwiłł uczestniczył w maju i czerwcu 1568 r. w obradach sejmu litewskiego w Grodnie. Akt unii lubelskiej podpisał 1 lipca 1569 r.
Na sejmie elekcyjnym w 1573 r. wyznaczono go w skład bardzo licznego poselstwa do Francji. W gronie tym, reprezentując interesy Wielkiego Księstwa, znalazł się zapewne z inicjatywy stryja, który na polu elekcyjnym poparł kandydaturę Henryka Walezego. W imieniu Litwy złożył deklarację uznającą Henryka Walezego królem Polski, uczestniczył w uroczystym wjeździe Henryka do Krakowa. Następnie brał udział w koronacji oraz w sejmie koronacyjnym. Krótki okres panowania Henryka Walezego spędził na dworze królewskim w Krakowie. Po opuszczeniu przez króla Rzeczpospolitej, uczestniczył w pogoni za uciekającym. W czasie drugiego bezkrólewia Mikołaj Krzysztof był zwolennikiem kandydatury habsburskiej. Na skutek choroby nie uczestniczył jednak w kolejnych zjazdach stanów litewskich, w wyniku których Wielkie Księstwo podporządkowało się ostatecznie władzy Stefana Batorego. Na dalszym życiu Radziwiłła poważnie zaciążyła rozwijająca się choroba weneryczna, której nabawił się w trakcie młodzieńczych podróży. Cierpiał ponadto na podagrę. W 1576 r. przebywał na kuracji w Cieplicach jaworowskich pod Lwowem. Leczenie kontynuował również w uzdrowiskach na terenie Niemiec. Kłopoty ze zdrowiem były jedną z przyczyn pogłębiającej się dewocji Mikołaja Krzysztofa.
Akt nadający tytuł Kawalera Orderu Grobu Świętego w Jerozolimie dla Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła / Archiwum Główne Akt Dawnych, fot za: „Radziwiłłowie. Dzieje i spuścizna Książąt”, katalog wystawy, wyd. Muzeum Narodowe - Pałac Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie, 2020 r.
We wrześniu 1575 r. złożył ślub, że uda się w pielgrzymkę do Grobu Świętego w Jerozolimie w momencie, gdy stan zdrowia umożliwi odbycie tej podróży. W 1582 r. przystąpił do spełnienia ślubu dotyczącego pielgrzymki do Ziemi Świętej. Po pożegnaniu króla w Grodnie i uzyskaniu jego pozwolenia, wyruszył 16 września z Nieświeża w drogę do Włoch. W początku grudnia przybył do Wenecji, gdzie spędził całą zimę w oczekiwaniu na warunki sprzyjające podróży morskiej. Dopiero 16 kwietnia 1583 r. w stroju pielgrzyma wsiadł na wenecki statek handlowy, udający się na Bliski Wschód. Po drodze zatrzymał się na Krecie, gdzie oglądał mityczny Labirynt oraz ruiny miasta Gortys. Na Cyprze wynajął niewielki stateczek do Jaffy (Joppe), lecz na skutek przeciwnego wiatru wylądował w Trypolisie.
Do Jerozolimy dotarł 25 czerwca 1583 r., zwiedziwszy po drodze starożytne ruiny w Baalbek oraz Damaszek. Był w kościele Grobu Pańskiego, na Górze Kalwarii i Górze Oliwnej, udał się także do Betlejem oraz w pustynne okolice nad Morzem Martwym. Podczas pielgrzymki otrzymał od gwardiana jerozolimskiego konwentu bernardynów przywilej rycerza Grobu Świętego i prokuratora Ziemi Świętej. Przekazał wówczas w darze kościołowi w Jerozolimie złoty kielich z pateną, a dla kościoła Narodzenia Pańskiego w Betlejem srebrny kielich i patenę oraz dokonał zapisu w wysokości 125 dukatów rocznie dla bernardynów w Jerozolimie na utrzymanie ich klasztoru pw. Św. Zbawiciela i na wieczną lampę w kaplicy Grobu Chrystusa. Po dwóch tygodniach spędzonych w Palestynie wyruszył drogą morską do Trypolisu. Stąd zamiast skierować się do Europy, jak pierwotnie zamierzał, podjął dalszą podróż i w końcu lipca dopłynął do Egiptu, gdzie spędził około dwóch miesięcy.
Kielich z pateną podarowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła do Kościoła Betlejemskiego / zbiory Custodia Terrae Sanctae – Terra Sancta Museum, fot za: „Radziwiłłowie. Dzieje i spuścizna Książąt”, katalog wystawy, wyd. Muzeum Narodowe - Pałac Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie, 2020 r.
W tym czasie był świadkiem wylewu Nilu, zwiedził Kair, piramidy w Gizie, nekropolie w Memfis oraz Aleksandrię, skąd statkiem udał się na Kretę. Przeżył wówczas gwałtowną burzę morską, w czasie której w zabobonnej trwodze wyrzucił do morza dwie mumie wywiezione z Egiptu. Ponad trzy miesiące od końca października 1583 r. przebywał na Krecie oczekując na statek udający się do Italii. Dopiero 10 lutego 1584 r. wsiadł na wenecką galerę, którą dotarł do południowych Włoch, a stamtąd wyruszył dalej lądem do Wenecji. Po drodze w pobliżu Peskary został napadnięty i obrabowany przez bandytów. Na początku kwietnia 1584 r. przybył do Wenecji i po krótkim odpoczynku przez Trydent, Innsbruck i Wiedeń 2 lipca dotarł do rodzinnego Nieświeża.
Różaniec Mikołaja Krzysztofa Radziwiła / zbiory OO. Paulinów na Jasnej Górze, fot za: „Radziwiłłowie. Dzieje i spuścizna Książąt”, katalog wystawy, wyd. Muzeum Narodowe-Pałac Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie,2020 r.
Po powrocie z pielgrzymki nie podjął starań o wakujące po śmierci stryja Mikołaja Rudego województwo wileńskie. Nie przyjął też nominacji na ten urząd nawet, gdy ofiarował mu go Stefan Batory, ułatwiając tym samym awans kalwińskiemu krewniakowi z linii birżańskiej Radziwiłłów, Krzysztofowi Piorunowi. Mikołaj Krzysztof zamierzał prowadzić życie nie obciążone obowiązkami publicznymi, aby poświęcić się realizacji szeroko zakrojonych planów fundacji religijnych oraz rozbudowie rezydencjalnego Nieświeża. Nie angażował się w żadne przedsięwzięcia polityczne w dwóch ostatnich latach panowania Stefana Batorego.
Uaktywnił się dopiero podczas bezkrólewia w 1587 r. Wspólnie ze swym krewniakiem Krzysztofem Piorunem rozważał początkowo kandydaturę cara Fiodora i możliwość zawarcia korzystnej dla Wielkiego Księstwa unii z Moskwą. Ostatecznie opowiedział się za arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem. W sejmie koronacyjnym Zygmunta Wazy nie brał udziału. Wybór jego uznał dopiero po potwierdzeniu przezeń w końcu stycznia 1588 r. warunków stawianych przez Wielkie Księstwo.
Nuncjusz C. Rangoni w początku XVII w. tak opisał Radziwiłła: „jest niskiego wzrostu, twarz ma chudą a oczy bardzo żywe, bródkę małą i siwą, wąsy podkręcone. Jest tak wątłego zdrowia, że każdego dnia trzeba wspomagać organizm...”. Ostatnie lata życia Mikołaj Krzysztof spędzał w Nieświeżu nie opuszczając rezydencji z powodu złej kondycji fizycznej, uniemożliwiającej w zasadzie prowadzenie jakiejkolwiek działalności. W maju 1612 informując krewnych o swym zdrowiu pisał: „słuch, ten dawno już utraciłem, wzrok mi też znacznie ginie, a nade wszystko pamięć, a nawet i mówię z wielką trudnością i ciężkością, że też ledwo mię zrozumieć czasem mogą, i stałem się prawie półczłowiekiem”. Z tego względu przed sejmem w początkach 1613 r. złożył piastowany urząd wojewody wileńskiego, lecz Zygmunt III nie przyjął rezygnacji. Do pomocy w spełnianiu obowiązków wojewodzińskich król wyznaczył jego krewnego z linii birżańskiej, Krzysztofa Radziwiłła.
Majętności Sierotki leżały zarówno na Litwie, jak i w Koronie. Po matce dziedziczył Szydłowiec wraz z tytułem hrabiowskim. W roku 1567 przejął z rąk stryja Mikołaja Rudego ogromne latyfundium odziedziczone po ojcu, którym zarządzał przez dziesięć lat w okresie małoletniości braci. Dopiero na mocy podziału w 1577 r. wziął Nieśwież, Lipsk, Łachwę, Szack, Sienieżyce i dwór Zadwieję, Dubrowy z Niedreską i połowę Uzdy w woj. mińskim oraz Świerżeń z włością otaleską, połową zamku i miasteczka w woj. nowogródzkim i mińskim, a także Gródek i Wysokie na Podlasiu. Swą fortunę znacznie powiększył po bezpotomnej śmierci brata ciotecznego Jerzego Ilinicza, który darował mu wszystkie swoje dobra, mianowicie Mir z Żuchowiczami i Zelwę w woj. nowogródzkim, Dworzyszcze w pow. lidzkim, Czarnawczyce i Białą. W 1568 r. Zygmunt August nadał Sierotce prawem wieczystym Kroże na Żmudzi jako nagrodę za udział w kampanii wojennej pod Ułą, a Zygmunt III Waza również prawem dziedzicznym nadał mu dobra Hresk (woj. nowogródzkie). Po podziale dóbr spadkowych żony z jej siostrami wszedł w posiadanie Derewnej z Chotowem i Ostrowem (woj. mińskie), Pociejek (woj. nowogródzkie) i Żodziszek (pow. oszmiański). Liczne dobra Sierotka nabył drogą kupna, szczególnie wokół dziedzicznego księstwa nieświeskiego. W rezultacie tych działań dobra nieświeskie połączyły się z innymi jego posiadłościami, mianowicie hrabstwem mirskim, tworząc potężny kompleks latyfundialny, graniczący również z księstwem kleckim, własnością jego brata Albrychta.
Granice radziwiłłowskiego latyfundium rozciągającego się dookoła Nieświeża ustalone przez Sierotkę w końcu XVI w. później niewiele się już zmieniły. Zapisami testamentowymi (1595, 1601, 1612) podzielił swoje posiadłości między synów.
W realizacji swych przedsięwzięć korzystał z doświadczeń nabytych w trakcie licznych podróży po Europie Zachodniej i Południowej. Przykładem zastosowania przez Sierotkę wzorów zachodnioeuropejskich było utworzenie w 1586 r., wspólnie z braćmi Stanisławem i Albrychtem trzech ordynacji obejmujących główne dobra książąt na Ołyce i Nieświeżu, mianowicie Nieśwież z Mirem, Kleck oraz Ołykę. Akt ustanowienia ordynacji sporządzony przez Radziwiłłów w Nieświeżu 20 lipca 1586 r. potwierdził Stefan Batory. Status ordynacji, przewidujący zasadę niezbywalności głównych dóbr i dziedziczenie ich według starszeństwa tylko w linii męskiej, był pierwszym tego rodzaju na terenie Rzeczpospolitej.
Mikołaj Krzysztof był fundatorem licznych budowli i instytucji sakralnych. W tej dziedzinie połączyła się jego żarliwa pobożność z żywym zainteresowaniem sztuką. By podkreślić katolickie korzenie rodu wystawił w katedrze wileńskiej, w kaplicy Radziwiłłowskiej, grobowiec swemu stryjowi Janowi, krajczemu litewskiemu oraz stryjowi ojca, biskupowi wileńskiemu Wojciechowi. Większość fundacji ulokował jednak w Nieświeżu, a rozpoczął od ufundowania jezuitom kolegium. Budowa kolegium (1586-88) i wspaniałego kościoła pw. Bożego Ciała (1587-93), wg projektu jezuickiego architekta Jana Marii Bernardoniego, pochłonęła ponad 20 tys. złp. Bazylikowy kościół jezuicki w Nieświeżu, na życzenie Sierotki z transeptem i kopułą pośrodku, naśladujący architekturę kościoła II Gesú w Rzymie, był jednym z pierwszych obiektów barokowych zbudowanych na obszarze Rzeczpospolitej. Fundator wystawił w nim ołtarz św. Krzyża z kryptą przeznaczoną na grobowiec rodzinny. W 1591 r. sprowadził z Chełmna benedyktynki, a następnie wybudował im w Nieświeżu klasztor i kościół pw. św. Eufemii (1590-96). Następnie wypełniając ostatnią wolę żony, Radziwiłł ufundował w 1598 r. klasztor i kościół bernardynów pw. Św. Katarzyny. Pod Nieświeżem, na wzgórzu, w miejscu, gdzie później hetman J. K. Chodkiewicz wzniósł kościół Św. Mikołaja, Sierotka po powrocie z pielgrzymki do Jerozolimy wystawił w 1593 r. kaplicę wotywną pw. Św. Rafała. W swych dobrach fundował, bądź restaurował i uposażał kościoły parafialne.
W Nieświeżu, swej głównej rezydencji, Radziwiłł zbudował zamek obronny z fortyfikacjami bastionowymi wg systemu starowłoskiego. W pracach nad jego budową rozpoczętą w 1583 r. udział brał Bernardoni. W zamku Sierotka gromadził obrazy, założył galerię portretów radziwiłłowskich, bibliotekę (wykupił księgozbiór brata Jerzego) oraz zbrojownię. Utrzymywał kontakty artystyczne z dworem cesarskim. Z inicjatywy Radziwiłła i jego kosztem w końcu XVI w. przy udziale znanego kartografa Macieja Strubicza oraz jezuitów nieświeskich, podjęto prace nad mapą Wielkiego Księstwa. Pierwsze jej wydanie (ok. 1603 r.) zaginęło, ale mapa został przerytowana przez holenderskiego sztycharza G. Hessla w 1613 r. Mapa radziwiłłowska była jednym z najwybitniejszych osiągnięć kartografii staropolskiej i do poł. XVIII w. stanowiła najlepsze źródło wiedzy o Wielkim Księstwie. W Wilnie otworzył w pierwszą wydawniczą oficynę katolicką. Oddał ją na użytek tamtejszemu kolegium jezuickiemu i wspierał finansowo działalność wydawniczą. Drukarnia Sierotki tłoczyła głównie prace jezuitów, w tym wiele polemik religijnych z poglądami różnowierców.
Descriptio Peregrinationis Hystriae Dalmatiae Syriae et Sanctae Civitatis Heruzalem Moncarmeli et Libani / Mikołaj Krzysztof Radziwiłł / 1593–1599 / zbiory Muzeum w Nieborowie i Arkadii.
Radziwiłł był autorem diariusza swej peregrynacji do Palestyny, Syrii i Egiptu. Relację tę, korzystając z notatek czynionych w czasie podróży, spisał w języku polskim ok. roku 1590. Dwa lata później «peregrynarz» krążył już w odpisach w wąskim gronie, budząc żywe zainteresowanie. Egzemplarz posiadał Łukasz Górnicki i za zgodą Sierotki wypożyczył go do odpisania dworzaninowi królewskiemu Andrzejowi Boboli. Zamysł ogłoszenia diariusza drukiem wyszedł zapewne od jezuitów, pragnących upowszechnić informacje o Ziemi Świętej. W 1601 r. diariusz został przełożony na łacinę. Tłumacz zmienił formę literacką diariusza i dokonał przeróbek stylistycznych, mianowicie podzielił tekst oryginalny na cztery listy wysłane jakoby w czasie pielgrzymki, do których dodał ułożone przez siebie epistolarne wstępy i zakończenia. Z faktu, iż istnieją trzy różne w szczegółach odbicia tego wydania, można wnioskować o dużej poczytności dzieła. O popularności diariusza w XVII i XVIII w. świadczą liczne wydania łacińskie i polskie, a także w tłumaczeniu na języki niemiecki i rosyjski oraz (fragmenty) francuski. Ze względu na wartości poznawcze i literackie diariusz Radziwiłła jest uważany za jeden z najcenniejszych zabytków tego rodzaju piśmiennictwa staropolskiego.
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zmarł 28 lutego 1616 r. na zamku w Nieświeżu, został pochowany w kościele jezuickim w grobowcu, który sam wcześniej wystawił. Skromny pochówek, jaki Radziwiłł zaordynował sobie w testamencie, wywołał spore wrażenie w okresie barokowej pompy: „bez wszelkiej pompy grześć się rozkazał, trumny aby niczym nie nakrywano, ubodzy ciało aby nieśli, których bracią nazywał; w pielgrzymskim odzieniu położyć się kazał, a bez tych katafalków, bez niesienia mar próżnych, bez koni ubranych, bez kruszenia kopij, owo zgoła najmniejszej ceremonii nie potrzebował, w czym wszystkim działo się dosyć woli jego”.
W małżeństwie z Elżbietą Eufemią z Wiśniowieckich miał dziewięcioro dzieci: Elżbietę, Mikołaja, Jana Jerzego, Albrychta Władysława, Krzysztofa Mikołaja, Zygmunta Karola, Aleksandra Ludwika oraz urodzone w 1593 r. bliźniaczki, które przeznaczone przez ojca do klasztoru zmarły w wieku dziecięcym.
Henryk Lulewicz - Radziwiłł Mikołaj Krzysztof zwany Sierotką. Polski Słownik Biograficzny, t. 30, z.125, Wrocław 1987, s. 349 - 361.
